Een meesterwerk van de Noord-Duitse barok
Het Schnitger-orgel in de Grote of Sint-Michaëlskerk in Zwolle behoort tot de belangrijkste orgels uit de periode van de Noord-Duitse barok. Het werd in 1718 ontworpen door Arp Schnitger (1648–1719), destijds de meest vooraanstaande orgelbouwer in Noord-Duitsland.
Schnitger in Nederland
Schnitger verwierf grote faam vanuit zijn werkplaats in Hamburg, maar was ook actief in Nederland, waar hij zelfs een werkplaats in Groningen had.
Een van zijn bekendste projecten in ons land is de restauratie van het Martinikerk-orgel in Groningen (gebouwd in 1450). In 1691 voegde hij hier onder meer een 32-voets Prestant in het pedaal toe, evenals nieuwe registers aan de manualen. Schnitger behield het oude pijpwerk en intoneerde zowel oud als nieuw in een harmonisch geheel volgens zijn eigen stijl. Het orgel mag dan ook met recht een Schnitger-orgel worden genoemd.
Het grote plan in Zwolle
In 1718 nodigde het stadsbestuur van Zwolle Schnitger uit om een ontwerp te maken voor een nieuw, groot orgel voor de Grote of St. Michaelskerk. Hij presenteerde een ambitieus plan voor een vierklaviers orgel met 64 registers — het grootste orgel dat hij ooit had ontworpen.
Hoewel Schnitger in 1719 overleed, nog voor de bouw kon beginnen, namen zijn zoons Franz en Johann Schnitger het werk over. Zij voltooiden de bouw in 1721. Het resultaat was een indrukwekkend instrument, dat nog altijd tot de grootste barokorgels van Europa behoort.
Invloed en nalatenschap
Arp Schnitger geldt als de belangrijkste orgelmaker van de barok in Noord-Duitsland. De meeste van zijn orgels zijn dan ook in deze regio te vinden, maar ook in Nederland, met name in Groningen, staan nog diverse authentieke Schnitger-orgels.
Aan het einde van de 19e en begin 20e eeuw raakte het traditionele orgelambacht in verval. Veel instrumenten werden gebouwd met goedkope materialen en verloren hun karakteristieke klank.
Het oude vakmanschap werd herontdekt dankzij onderzoek naar goed bewaarde historische orgels. Hierin speelde Cor H. Edskes uit Groningen een pioniersrol. Omdat Schnitgers instrumenten als toonbeeld dienden van historische kwaliteit, verdiepte Edskes zich grondig in zijn werk.
Zijn bevindingen vormden de basis voor veel latere restauraties. Voor zijn bijdrage aan het behoud van dit erfgoed kreeg hij in 1996 een eredoctoraat van de Universiteit van Göteborg.
Sample set Schnitger-orgel
Opnamekwaliteit
De klanken van het Schnitger-orgel in Zwolle zijn uitstekend vastgelegd door Jiri Zurek van Sonus Paradisi. Door de microfoons dichtbij de pijpen te plaatsen, zijn zowel de aanspraak als de toonopbouw van elke pijp zorgvuldig opgenomen.
De kwaliteit van de sample set wordt bepaald door het karakter van het orgel én de manier waarop de klanken zijn opgeslagen. Omdat de samples gebruikt worden in een woonkamer of studeerruimte, is het essentieel dat ze aangepast kunnen worden aan kleinere akoestiek — en dat is met deze set optimaal mogelijk.
Werkenindeling en toepassing thuis
Het orgel in Zwolle is een Werkenorgel, waarin Rugwerk, Hoofdwerk, Bovenwerk en Borstwerk als zelfstandige orgels functioneren. In de kerk leidt dit tot mooie afwisselingen in kracht en kleur, maar thuis is een werkenindeling minder effectief.
In een huiskamer is krachtige klank zelden wenselijk. Daarom is het praktischer om de grondtonen iets te temperen en juist de boventonen wat te versterken. Bij echte pijpen kan ik dit tijdens de intonatie zelf doen; met een goed opgenomen sample set kan ik dit effect digitaal realiseren.
Intonatie en klankkleur
Tijdens het intoneren is het belangrijk om de Brightness te verhogen, omdat boventonen in kleinere ruimtes sneller verloren gaan dan grondtonen. In mijn eigen Hauptwerkorgel heb ik de Brightness nog iets sterker aangezet, passend bij het Midden-Duitse klankidioom.
Registers met dezelfde naam, zoals op het Hoofdwerk en het Bovenwerk, heb ik een verschillende intonatie gegeven. Hierdoor ontstaan subtiele variaties in klankkleur, wat het muzikale palet verrijkt.
Met functies als de Transient- en Boost EQ is het mogelijk om klankschakeringen onafhankelijk van luidsprekers toe te passen. Deze instellingen leveren op elk Hauptwerkorgel een vergelijkbare klankervaring. Brightness en Amplitude daarentegen zijn wel afhankelijk van de luidsprekers en de akoestiek van de ruimte en moeten dus per opstelling worden aangepast.
Registeraanpassingen
De Prestant 8’ op het Bovenwerk is eigenlijk overbodig, omdat de Octaaf 8’ die functie al vervult. Daarom heb ik de Prestant geïntoneerd als een Viola 8’. Door de stemming iets te verlagen, klinkt deze samen met een andere Viola 8’ als een Unda Maris 8’.
Een combinatie van deze laag gestemde Viola 8’ met de Vox Humana 8’ levert een fraaiere zweving op dan de Vox Humana met een tremulant.
Bach waardeerde het wanneer de Viola in zowel achtvoet als viervoet beschikbaar was. Daarom heb ik op het klavier waar de Viola 8’ staat, de Octaaf 4’ zo geïntoneerd dat deze klinkt als een Viola 4’ — iets wat binnen deze sample set perfect mogelijk is.
Schnitgerklanken in Anloo
Historisch orgel in Drenthe
In 1719 bouwden Radeker & Garrels, orgelmakers uit het atelier van Arp Schnitger, het orgel in de Magnuskerk van Anloo (Drenthe). Het instrument draagt duidelijk de signatuur van de Noord-Duitse orgelbouwschool.
Klank en bouw
De pijpen zijn gemaakt met een hoog loodgehalte en zijn breed gelabieerd, wat bijdraagt aan een warme, dragende toon. De Principael 8’ heeft een vocaal karakter, met duidelijke consonante nuances bij de aanspraak en verschillende formanten in de klank — eigenschappen die hun oorsprong vinden in de Renaissance en in de 17e eeuw essentieel waren voor de orgelklank.
De Trompet 8’ en Vox Humana 8’ hebben een uitgesproken grondtonig karakter, wat zorgt voor een stabiele, volle basis in het klankspectrum.
Directe aanspraak
Bij het indrukken van een toets spreken de pijpen onmiddellijk aan en bouwen de klank hoorbaar op tot de volledige toon. Dit is een kenmerk van een hoogwaardig gebouwd orgel.
Deze responsiviteit is ook in een huiskameromgeving hoorbaar, mits de samples zorgvuldig worden geïntoneerd. Daardoor blijft het karakter van het oorspronkelijke orgel ook thuis behouden.