Klanken in de Huiskamer

Hauptwerk - klanken van een pijporgel

Een organist kan zijn concert op een kerkorgel voorbereiden, door het thuis te studeren op een Hauptwerkorgel. In de huiskamer laat Hauptwerk de klanken van het kerkorgel horen in de akoestiek van de kerk. Van elke pijp is de volledige toon vanaf het begin met de articulatie en vervolgens de fluctuerende toonopbouw naar de volle sterkte als sample vastgelegd in het geheugen.

Met de meest moderne techniek wordt een digitale kopie van de akoestiek van de kerk gemaakt en in het Hauptwerkorgel opgeslagen. De klanken uit de samples worden via deze akoestiek in de huiskamer weergegeven. Als aan drie expliciete voorwaarden wordt voldaan klinkt het orgel in de huiskamer gelijk aan het kerkorgel.

1. Een microfoon moet de opname op zeer korte afstand van de pijp maken. Het is een DRY sample, waarin de eigenschappen van de toon zonder de nagalm worden vastgelegd.

2. De luide tonen in de kerk moeten op een lager volume in de huiskamer klinken. Daardoor verschuiven de verhoudingen tussen de hogere en lagere harmonischen en de grondtoon die samen bepalend zijn voor de klankkleur. Hauptwerk heeft voldoende mogelijkheden om dit te corrigeren.

De correctie is een intonatie, maar niet vergelijkbaar met het intoneren van pijpen. Dat is een vak dat ik jarenlang in kerken door heel Europa heb uitgevoerd. Ik heb het in praktische lessen aan mijn leerlingen onderwezen, schriftelijk is het niet over te brengen.

De intonatie van de samples is veel eenvoudiger. Samples zijn klanken van goed geïntoneerde pijpen van een kerkorgel, dat in de huiskamer met een lager volume wordt gebruikt. De intonatie heb ik in boeken beschreven, ondersteund met honderden foto's. Organisten met een goed gehoor hebben het met succes kunnen toepassen.

3. De akoestiek wordt met Impulse-Response techniek opgenomen en vastgelegd in het geheugen van het Hauptwerkorgel. De akoestiek is een exacte kopie van de kerkakoestiek en maakt het gebruik van de inferieure WET samples overbodig.

Pijptonen

Een orgelkast heeft de functie om de klanken van alle pijpen te bundelen om ze als één klank naar buiten te brengen. Daar nemen twee microfoons de klanken in stereo op en leggen die als DRY samples in het geheugen vast. Met twee kanalen is het kerkorgel volledig overgebracht naar het Hauptwerkorgel in de huiskamer.

Wanneer een organist een toets drukt, spreekt de pijp onmiddellijk aan met een accent op het begin van de toon. Het is de articulatie van de toon, waarmee de organist muziek maakt door zijn spel van ritme en frasering. De pijptonen moet de organist onmiddellijk en op korte afstand horen, daarna volgen de reflecties tegen muren, zuilen en andere objecten die steeds verder verwijderd liggen, waardoor de galm zwakker wordt en in de verte uitsterft.

Een directe aanspraak is voor een organist een noodzakelijke voorwaarde om te spelen. De ontwikkeling van de tonen in de akoestiek van de kerk vergroot de intensiteit tot klanken die de grote ruimte vullen. Hauptwerk 5 kan met de nieuwe Impulse Response de kerkakoestiek kopiëren en zo krijgt de huiskamer kathedrale afmetingen! Dit is de situatie die volledig overeenkomt met het bespelen van het orgel in de kerk. Tonen die zonder enige vertraging door de organist worden gehoord en een nagalm die bij de organist begint en ver bij hem vandaan uitsterft. Als aan deze voorwaarden is voldaan, klinkt het Hauptwerkorgel in de huiskamer gelijk aan het orgel in de kerk.
Mijn Huispijporgel heeft pijpen die zijn geïntoneerd op een volume dat past bij de huiskamer.

Prytanée – Franse klanken uit de barok

Elke keer is het weer een feest om een toets van dit orgel in te drukken en de markante aanspraak van de pijpen te horen. Ze geven levendige accenten aan de zingende klanken met hun vocale karakters van bassen en tenoren, alten en sopranen.

De klanken van het Prytanée orgel zijn sterk verwant aan de klanken die ik van de Midden-Duitse orgels in de omgeving van Dresden en Freiberg heb leren kennen. Met het intoneren van die pijpen heb ik een grondige kennis opgedaan van de helder zingende klanken. Klanken waarmee Johann Sebastian Bach zijn meesterwerken componeerde.

Organisten die op mijn orgel werken van Bach met de Prytanée samples speelden, waren buitengewoon enthousiast over deze Bach interpretatie.

Van de Prytanée set hoefde ik niet één sample te intoneren! De registers klinken zonder aanpassing in goede verhoudingen en de volumes zijn niet te luid voor de huiskamer.

Jiri Zurek heeft de ideale sample set gemaakt Zie: Prytanée - Frans Barok

Kanalen met WET samples (Surround)

WET samples zijn opnames van microfoons die op grote afstand van het orgel zijn geplaatst. Het aanspreken van de pijp geeft de muzikale eigenschappen en dat moet de organist onmiddellijk kunnen horen. Omdat WET samples ver van de pijpen worden opgenomen, valt het indrukken van de toets niet samen met het horen van de toon. Bij multikanaals sets zijn er ook samples enigermate dicht bij de pijpen opgenomen, maar toch zijn de tonen met vertraging te horen.

Een Hauptwerkorgel geeft de tonen al vertraagd weer, dat heet de Latency van het systeem. Deze Latency kan worden verkort, maar daarvoor moet de computer harder werken. Gewoonlijk is die ruimte wel aanwezig en als ook de samples worden geïntoneerd kan het Hauptwerkorgel evenwaardig klinken aan het pijporgel. Beide orgels staan bij mij naast elkaar om te kunnen vergelijken.

Bij de GdO (Gesellschaft der Orgelfreunde) met 6000 leden in alle landen van Europa, wordt al lang getracht om Hauptwerk als een serieuze vervanger van een huispijporgel te erkennen. In een goede configuratie zijn de klanken gelijk aan een pijporgel en komt de akoestiek overeen met de kerk. De erkenning zou meer organisten overtuigen, dat het zinvol is om op een Hauptwerkorgel te studeren. De commissie werd echter geconfronteerd met orgels met veel luidsprekers in een surround opstelling en stelden vast het geen organisten waren maar amateurs als toehoorders aan de luidsprekers.
Surround bezorgt Hauptwerk een slechte naam

Toetsdruk en pijptoon moeten samenvallen

Hauptwerkspelers hebben vaak een voorkeur voor surround sample sets. Het zijn opnamen die op verschillende afstanden van het orgel zijn gemaakt. Slechts de microfoons die op korte afstand stonden, legden de articulatie van de toon en de opbouw naar de volle sterkte vast. Om te musiceren is het voor een organist essentieel dat hij het zonder enige vertraging kan horen. Het moment dat de toets wordt ingedrukt moet samenvallen met het begin van de toon.

Door de toets in te drukken komt een mechaniek in werking, dat het ventiel opent en de pijp laat klinken. Een mechaniek met tussenschakels is eenvoudig te maken, maar werkt met enige vertraging. Een directe verbinding tussen toets en ventiel is constructief moeilijker, maar heeft toch de voorkeur omdat de toon onmiddellijk op de toetsdruk reageert.

Om een instrument te kunnen bespelen moet een musicus de toon onmiddellijk horen, of het nu een viool, een fluit, of een piano is. Bij deze instrumenten kan het ook niet anders; ze zijn in de onmiddellijke nabijheid van de musicus. Bij een orgel is er meer afstand tussen toetsen via de ventielen naar de pijpen, maar ook hier moet de vertraging minimaal zijn. Een organist zou het liefst rechtstreeks op de ventielen willen spelen.

Latency
De samples worden in het Hauptwerkorgel met enige vertraging – de latency – weergegeven. Deze latency kan worden verkleind, mits met computerprestaties rekening wordt gehouden. Op mijn orgel heb ik de latency verkleind en hoewel het om milliseconden gaat is het toucher veel aangenamer. Nu is iedere nuance van mijn manier van spelen direct hoorbaar in de snel wisselende tonen. Dit kan alleen met DRY samples; het heeft geen zin om dit met de trage WET samples te doen.

Het karakter van de klanken

Het belangrijkste deel van een pijptoon is het begin, het moment dat de pijp zijn toon gaat vormen. Het is de articulatie die de organist nodig heeft voor zijn muzikale expressie, zoals dat geldt voor elk muziekinstrument. Wanneer de wind uit de kernspleet het bovenlabium bereikt, ontstaat er een onderdruk die de wind naar binnen trekt. Dat heeft een overdruk in de pijp tot gevolg die de wind weer naar buiten duwt. zie Prestant

Deze wervelende wind geeft een duidelijk accent aan de toon. De accenten verschillen naar de aard van het register, een Prestant begint anders dan een Holpijp. De microfoons moeten op korte afstand van de pijpen staan om het karakter te kunnen vastleggen in de DRY sample, anders is het belangrijke deel van de klank niet hoorbaar. Soms is het niet mogelijk om de microfoons op de ideale plaats te krijgen en wordt het een semi DRY sample, maar met de ruime mogelijkheden die Hauptwerk biedt om de klanken aan te passen, kan de articulatie toch worden gehoord.

De articulatie en het eerste moment van toonvorming is bij normaal spel het enige dat van de orgelklank wordt gehoord. Het is dus belangrijk dat dit goed wordt weergegeven. Ik heb veel in Zuid-Duitsland en in Zwitserland in kerken met een enorme nagalm gespeeld en dan is de akoestiek van de lege kerk hinderlijk. Als de kerk volloopt geeft dat demping aan de akoestiek en speel ik met meer genoegen.

De convolutiegalm van mijn Hauptwerkorgel heb ik met het linkerpedaal regelbaar gemaakt, zodat het gemakkelijk aan de muziek is aan te passen.