Een organist kan zijn concert op een kerkorgel voorbereiden door het thuis te studeren op een Hauptwerkorgel. In de huiskamer laat Hauptwerk de klanken van het kerkorgel horen in de akoestiek van de kerk. Van elke pijp is de volledige toon vanaf het begin met de articulatie en vervolgens de fluctuerende toonopbouw naar de volle sterkte als sample vastgelegd in het geheugen.
Met de meest moderne techniek wordt een digitale kopie van de akoestiek van de kerk gemaakt en in het Hauptwerkorgel opgeslagen. De klanken uit de samples worden via deze akoestiek in de huiskamer weergegeven. Als aan drie expliciete voorwaarden wordt voldaan klinkt het orgel in de huiskamer gelijk aan het kerkorgel.
1. Een microfoon moet de opname op zeer korte afstand van de pijp maken. Het is een DRY sample, waarin de eigenschappen van de toon zonder de nagalm worden vastgelegd.
2. De luide tonen in de kerk moeten op een lager volume in de huiskamer klinken. Daardoor verschuiven de verhoudingen tussen de hogere en lagere harmonischen en de grondtoon die samen bepalend zijn voor de klankkleur. Hauptwerk heeft voldoende mogelijkheden om dit te corrigeren.
De correctie is een intonatie, maar niet vergelijkbaar met het intoneren van pijpen. Dat is een vak dat ik jarenlang in kerken door heel Europa heb uitgevoerd. Mijn leerlingen hebben het in praktische lessen geleerd, schriftelijk is het niet over te brengen.
De intonatie van de samples is veel eenvoudiger. Samples zijn klanken van goed geïntoneerde pijpen van een kerkorgel die in de huiskamer met een lager volume worden gebruikt. De intonatie heb ik in boeken beschreven, ondersteund met honderden foto's. Organisten met een goed gehoor hebben het met succes kunnen toepassen.
3. De akoestiek wordt met Impulse-Response techniek opgenomen en vastgelegd in het geheugen van het Hauptwerkorgel. De akoestiek is een exacte kopie van de kerkakoestiek en maakt het gebruik van de inferieure WET samples overbodig.
Een orgelkast heeft de functie om de klanken van alle pijpen te bundelen om ze als één klank naar buiten te brengen. Daar nemen twee microfoons de klanken in stereo op en leggen die als DRY samples in het geheugen vast. Met twee kanalen is het kerkorgel volledig overgebracht naar het Hauptwerkorgel in de huiskamer.
Wanneer een organist een toets drukt, spreekt de pijp onmiddellijk aan met een accent op het begin van de toon. Het is de articulatie van de toon, waarmee de organist muziek maakt door zijn spel van ritme en frasering. De pijptonen hoort de organist onmiddellijk en op korte afstand, daarna volgen de reflecties tegen muren, zuilen en andere objecten die steeds verder verwijderd liggen, waardoor de galm zwakker wordt en in de verte uitsterft.
Een directe aanspraak is voor een organist een noodzakelijke voorwaarde om te spelen. De ontwikkeling van de tonen in de akoestiek van de kerk vergroot de intensiteit tot klanken die de grote ruimte vullen. Hauptwerk 5 kan met de nieuwe Impulse Response de kerkakoestiek kopiëren en zo krijgt de huiskamer kathedrale afmetingen! Dit is de situatie die volledig overeenkomt met het bespelen van het orgel in de kerk. Tonen die zonder enige vertraging door de organist worden gehoord en een nagalm die bij de organist begint en ver bij hem vandaan uitsterft. Als aan deze voorwaarden is voldaan, klinkt het Hauptwerkorgel in de huiskamer gelijk aan het orgel in de kerk.
Mijn Huispijporgel heeft pijpen die zijn geïntoneerd op een volume dat past bij de huiskamer.
Kanalen met WET samples (Surround)
WET samples zijn opnames van microfoons die op grote afstand van het orgel zijn geplaatst. Het aanspreken van de pijp geeft de muzikale eigenschappen en dat moet de organist onmiddellijk kunnen horen. Omdat WET samples ver van de pijpen worden opgenomen, valt het indrukken van de toets niet samen met het horen van de toon. Bij multikanaals sets zijn er ook samples enigermate dicht bij de pijpen opgenomen, maar toch zijn de tonen met vertraging te horen.
Een Hauptwerkorgel geeft de tonen al vertraagd weer, dat heet de Latency van het systeem. Deze Latency kan worden verkort, maar daarvoor moet de computer harder werken. Gewoonlijk is die ruimte wel aanwezig en als ook de samples worden geïntoneerd kan het Hauptwerkorgel evenwaardig klinken aan het pijporgel. Beide orgels staan bij mij naast elkaar om te kunnen vergelijken.
Bij de GdO (Gesellschaft der Orgelfreunde) met 6000 leden in alle landen van Europa, wordt al lang getracht om Hauptwerk als een serieuze vervanger van een huispijporgel te erkennen. In een goede configuratie zijn de klanken gelijk aan een pijporgel en komt de akoestiek overeen met de kerk. De erkenning zou meer organisten overtuigen, dat het zinvol is om op een Hauptwerkorgel te studeren. De commissie werd echter geconfronteerd met orgels met veel luidsprekers in een surround opstelling en stelden vast het geen organisten waren maar amateurs als toehoorders aan de luidsprekers.
Surround bezorgt Hauptwerk een slechte naam
Amateurs hebben een voorkeur voor multikanaals (surround) sample sets. Als voordeel noemen ze dat ze dan zelf de plaats kunnen bepalen, waar het orgel het beste klinkt. Voor een organist zijn de klanken maar op één plaats optimaal en dat is aan de speeltafel !
Hoewel amateurs zelden of nooit in een kerk spelen heerst bij hen het hardnekkige misverstand, dat de speeltafel niet de beste plaats is om de klanken te horen. In de meeste landen van Europa heb ik de pijpen geïntoneerd en overal heb ik ervaren, dat de orgelbank de beste plaats om de klanken te beoordelen.
Het intoneren van de pijpen gebeurt in de orgelkast en daarna ga ik naar de speeltafel om de klanken te beoordelen. Bij het intoneren zijn er twee opties; elke pijp naar de mooiste klank brengen of streven naar een gelijkmatig verloop tussen de pijpen. Mijn voorkeur gaat naar de eerste optie, er ontstaan soms fraaie nuances in de klank per pijp verschillen. Een koor bestaat ook niet uit een veelvoud van dezelfde stemmen. Als de pijpen met elkaar harmoniëren, behoud ik de karakterstieke verschillen. Een verfijnde intonatie ontstaat door de klanken aan de speeltafel te beoordelen. Na elke wijziging beluister ik de klanken aan de speeltafel; hoe het daar klinkt is het criterium.
Zo werkt elke intonateur, de speeltafel is de plaats waar de klanken worden beoordeeld. De organist heeft de beste plaats om de klankschoonheid van het orgel te horen. Wanneer de akoestiek in de kerk goed is, zal deze klankschoonheid overal in de kerk zijn te horen, maar een luisteraar hoort het op enige afstand. Voor een luisteraar is dat geen bezwaar, maar de organist moet het voor zijn spel onmiddellijk horen. Daarom moeten de DRY samples op het Hauptwerkorgel worden gebruikt, de WET samples zijn te traag.
De diametermensuur bepaalt de klank van een pijp. Omdat ik een absoluut gehoor heb kan ik de mensuurlijst schrijven door de klanken te beluisteren. Dat heb ik vaak gedaan vanaf de speeltafel en dat zou onmogelijk zijn als het een slechte luisterpositie was.
Een goede akoestiek zorgt ervoor dat de verhoudingen in de hele kerk overeenkomen met die aan de speeltafel. Waar de klanken in de kerk afwijken, kan dat niet worden gecompenseerd door de intonatie aan te passen, het zou het evenwicht op andere plaatsen verstoren. Ik was betrokken bij de orgels in Bedheim (Thüringen) waar het hoofdorgel zich aan de ene kant van de kerk bevindt en het Schwalbennestorgel aan andere kant. De klanken van beide orgels versmelten volkomen en nooit is vast te stellen in welk orgel de pijp klinkt.
De speeltafel is echter niet de plaats waar de microfoons moeten staan om de tonen van de pijpen in de samples vast te leggen. Dat zou de verhouding tussen directe klanken en gereflecteerde klanken door de akoestiek beïnvloeden. De microfoons moet de tonen op korte afstand van de pijpen opnemen.
Het belangrijkste deel van een pijptoon is het begin, het moment dat de pijp zijn toon gaat vormen. Het is de articulatie die de organist nodig heeft voor zijn muzikale expressie, zoals dat geldt voor elk muziekinstrument. Wanneer de wind uit de kernspleet het bovenlabium bereikt, ontstaat er een onderdruk die de wind naar binnen trekt. Dat heeft een overdruk in de pijp tot gevolg die de wind weer naar buiten duwt. zie Prestant
Deze wervelende wind geeft een duidelijk accent aan de toon. De accenten verschillen naar de aard van het register, een Prestant begint anders dan een Holpijp. De microfoons moeten op korte afstand van de pijpen staan om het karakter te kunnen vastleggen in de DRY sample, anders is het belangrijke deel van de klank niet hoorbaar. Soms is het niet mogelijk om de microfoons op de ideale plaats te krijgen en wordt het een semi DRY sample, maar met de ruime mogelijkheden die Hauptwerk biedt om de klanken aan te passen, kan de articulatie toch worden gehoord.
De articulatie en het eerste moment van toonvorming is bij normaal spel het enige dat van de orgelklank wordt gehoord. Het is dus belangrijk dat dit goed wordt weergegeven. Ik heb veel in Zuid-Duitsland en in Zwitserland in kerken met een enorme nagalm gespeeld en dan is de akoestiek van de lege kerk hinderlijk. Als de kerk volloopt geeft dat demping aan de akoestiek en speel ik met meer genoegen.
De convolutiegalm van mijn Hauptwerkorgel heb ik met het linkerpedaal regelbaar gemaakt, zodat het gemakkelijk aan de muziek is aan te passen.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |