In 1695 bouwde Arp Schnitger een orgel voor Noordbroek, waarbij hij ook pijpen van het vorige orgel gebruikte. De kerk is in de 13e eeuw in Romano-Gotische stijl gebouwd als kruiskerk met gewelven en heeft een overweldigende akoestiek. Uit vele landen bezoeken organisten dit bijzondere orgel, dat wereldwijde bekendheid geniet. Iedere organist is onder de indruk van de opvallende klankschoonheid van de eeuwenoude pijpen. De kerk staat aan de rand van het kleine dorp Noordbroek in de provincie Groningen.
Albertus Antoni Hinsz restaureerde in 1752 het orgel. In 1768 bouwde Hinsz nieuwe windladen voor hoofd- en rugwerk en vergrote hij het laagste octaaf tot een volledig chromatisch basoctaaf. De registers Quintadena 16, Vox humana 8 en Dulciaan 8 werden door hem gemaakt. Hij breidde ook de orgelkast uit en verving de klavieren om het laagste octaaf volledig te kunnen bespelen. De pijpen die Hinsz toevoegde intoneerde hij in de heldere barokstijl van Schnitger.
In 1809 breidde Heinrich Hermann Freytag de orgelkast verder uit door aan beide zijden van de orgelkast pedaaltorens toe te voegen en de pedaalregisters te wijzigen. Freytag maakte nieuwe pedaallades en nieuwe balgen en ook Frytag zorgde dat de pijpen werden geïntoneerd naar de heldere barokstijl van Arp Schnitger. De hoogliggende mixturen gaven het plenum een zilverachtige klank.
Fluit douce 8’
Praestant 4’
Spitsfluit 4’
Octaaf 2’
Sesquialter II-IV
Scherp III-IV
Dulciaan 8’
Het orgel van Noordbroek met zijn opvallende klanken koos ik enkele jaren geleden als Thema voor een congres van orgelbouwers. De klanken heb ik toen goed leren kennen. De tonen moeten geïntoneerd worden met een volume dat past in de huiskamer, maar met behoud van het karakter. Door het verminderen van het volume verschuiven de verhoudingen.
Een deel van de pijpen van het voorgaande orgel is door Arp Schnitger opnieuw gebruikt. In die tijd was het gebruikelijk om goed materiaal te behouden en in te passen in het nieuwe orgel. Ook Hinsz en Freytag voegden registers toe met respect voor de reeds aanwezige klankkarakters. De Praestanten geven de Noord-Duitse Barokklanken prachtig weer in een stijl die Arp Schnitger nastreefde. Elk register is een solostem met grote zeggingskracht. Samengevoegd met de hoge mixtuur klinkt een plenum met een zilverachtige klank. De Trompet versterkt het plenum en voegt glans toe. Opvallend zijn de fluwelen klanken van de viervoets Fluiten. De Vox Humana is een fijne solostem, met een bescheiden maar lieflijke klank. De transparante klanken geven de Dulciaan een zingend karakter. De Mixtuur en de Scherp zijn samengesteld uit hoogliggende voetmaten, die de zilverachtige klankschoonheid bevorderen.
De prachtige akoestiek van de kerk wordt niet de samples overgebracht maar met een IR opname. Het geeft de tonen meer volheid en bevordert de prachtige zilverachtige klankkleuren.
De door Jiri Zurek gemaakte DRY samples getuigen van het hoge niveau van zijn vakmanschap, wat door niemand wordt overtroffen. Deze sample set is de best geslaagde set om een pijporgel weer te geven. Het is een kunst om elke sample een toon met typische kenmerken weer te geven en ze toch samen als stemmen van een koor te laten harmoniëren.
De samples zijn met acht microfoons (vier keer stereo) opgenomen. De microfoons die opkorte afstand van de pijpen stonden, legden de pijptonen met hun markante eigenschappen vast als (semi) DRY samples. Slechts deze samples gebruik ik, want hier zijn de pijptonen net zo te horen als de organist in de kerk deze hoort. In de akoestiek van de kerk worden de tonen voller en vullen ze de grote ruimte. Dat effect kan niet door de galm uit de andere kanalen worden overgebracht, maar er wordt met een IR-opname een kopie van de akoestiek gemaakt, die wel in staat om de tonen voller te laten klinken. Deze kopie is al in het Hauptwerkorgel en wordt geactiveerd bij het installeren van de sample set.
Intonatie
De intonatie van dit orgel heb ik op een heel aparte manier uitgevoerd, speciaal gericht op de heldere klanken die dit orgel zo opvallend laat horen. Bij het intoneren van pijpen koos ik ook altijd een intonatie die bij de aard van dat orgel paste. Zo kon ik de kenmerkende eigenschappen van de klanken uit de samples accentueren, om ze op huiskamervolume gelijk te laten klinken aan de klanken in de kerk. Mijn manier van intoneren heb ik beschreven in een boek en daarvoor de standen van alle intonatie-schuiven gefotografeerd. Door de intonaties letterlijk over te nemen worden de klanken optimaal weergegeven. Wel kunnen, afhankelijk van de luidsprekers, de volumes verschillen, maar die verschillen zijn gemakkelijk met de amplitude schuiven te egaliseren. In de akoestiek van de IR galm klinkt het zilverachtig plenum in een ruimte van kathedrale afmetingen.
Het boek wordt gratis gestuurd als het met naam en het volledige post adres wordt aangevraagd.
In 1947 werd Simon Graafhuis organist in Noordbroek. In de eerste helft van de vijftiger jaren begon Cor Edskes aan een grondig onderzoek naar de oorspronkelijke klanken van orgels uit de tijd van de barok. De heldere klanken van deze orgels waren naar de romantische smaak van de vorige eeuw gewijzigd in ronde tonen, waardoor ze veel van hun zeggingskracht hadden verloren. In de 17e eeuw waren in veel dorpen van Noord-Groningen en Ostfriesland prachtige barokorgels gebouwd. In latere eeuwen was er geen geld om deze orgels te moderniseren, waardoor hun oorspronkelijke klanken bewaard bleven. Voor Cor Edskes was het subliem studiemateriaal om de oude barokklanken terug te vinden. Samen met Simon Graafhuis bracht hij de klanken van het orgel in Noordbroek terug naar de staat van Freytag in 1809.
Het orgel is heeft 24 registers, waarvan zes tongwerken. De klanken zijn van een bijzonder schoonheid met een zilveren transparantie. Het bijzondere karakter van het orgel komt prachtig tot uiting door de grandioze akoestiek van de kerk.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
