Yokota-orgel + Arnstadt

Yokota orgel, het mooiste orgel voor Bach-klanken in de huiskamer

Kristian Wegscheider, orgelbouwer in Dresden, heeft me de mogelijkheid gegeven om alle Silbermann-orgels in de plaatsen rond Dresden en Freiberg te onderzoeken. Maar de klanken van de door Gottfried Silbermann gemaakte pijpen heb ik pas echt leren kennen, toen ik een opleiding volgde in het Silbermann-museum in Frauenstein. Het maken en intoneren naar de perfecte klanken heb ik daar grondig geleerd. Tientallen orgels in de omgeving om mijn kennis te toetsen. Mijn medewerking heb ik gegeven aan het ontwerp van een nieuw orgel in de stijl van Gottfried Silbermann en Zacharias Hildebrandt.

Bij Silbermann is het labium veel breder dan bij de Noord-Duitse pijpen, waar Arp Schnitger het beste voorbeeld van is. Waar Schnitger het labium een kwart van de plaatbreedte gaf, bepaalde Gottfried Silbermann een derde van de plaatbreedte. Ook de windrichting was bij hem anders; het bovenlabium werd ruim naar voren getrokken en de wind uit de kernspleet werd meer naar buiten gericht. Het resultaat was een buitengewoon rijke ontwikkeling van de boventonen. 'Silbermann' en 'zilveren klank' waren synomieme termen voor zeer heldere klanken.

Zacharias Hildebrandt was een leerling van Silbermann die zijn eigen voorkeur voor klanken ontwikkelde. Iets minder gepronceerde Helderheid en meer Gravität (draagkracht) voor de grondtoon gaf meer zeggingskracht aan de klanken. Omdat hij Silbermann niet overtuigde nam hij ontslag en startte een eigen orgelmakerij. Johann Sebastian Bach was het vaak niet eens met de klanken van Silbermann. Hildebrandt maakte orgels waarvan de klanken vooral door Johann Sebastian Bach werden gewaardeerd. Het Zacharias Hildebrandt-orgel in Naumburg was zijn opus magnus. De keuring werd gedaan door Bach en Silbermann en het orgel werd beschouwd als Meesterkunst in orgelbouw.

Hildebrandt en Silbermann gingen weer samenwerken en bouwden het orgel voor de Hofkirche in Dresden, met Bach als adviseur. Silbermann had het ontwerp gemaakt, maar de praktische uitvoering was in handen van Hildebrandt. Door het plotseling overlijden heeft Silbermann de voltooing niet meer mee kunnen maken. De intonatie is gedaan door Zacharias Hildebrandt waarbij de klanken werden beoordeeld door Bach.

De normen voor de orgeltonen liggen in de verhouding tussen Gravität, Helderheid en Poëzie (Lieflijkheid). De meeste orgels laten wel een goede verhouding tussen Helderheid en Lieflijkheid horen, maar slechts weinig orgelbouwers weten de Gravität te bereiken.

Slechts een beperkt aantal Sample sets zijn er gemaakt van orgels die de Gravität goed weergeven. Nog beperkter zijn er Hauptwerkorgels die de Gravität goed laten horen. Gewoonlijk is er teveel bespaard op een Audioweergave om de diepe grondtonen op de goede manier weerte geven, niet luid maar meer voelbaar dan hoorbaar.

Het orgel dan Munetaka Yokota heeft gebouwd is gebaseerd op de klanken van het orgel in de Hofkirche van Dresden. Voor klanken van Silbermann is zijn kennis te vergelijken met die Jürgen Ahrend en Cor Edskes voor de klanken van Arp Schnitger.
Veel deelnemers aan het GO-Art project in Göteborg heeft hij kunnen overtuigen van zijn diepe inzicht in deze klankkleuren.

Barok orgel van Munetaka Yokota

Het twee-manualige orgel van de Chico State University (Californië) werd met mechanische tractuur gebouwd door Munetaka Yokota volgens de esthetische en ambachtelijke principes van Gottfried Silbermann. Het bijzondere en unieke aan het instrument is de manier waarop het gebouwd is.

David Rothe, de muziek- en orgelleraar aan de universiteit sinds 1968, ontmoette Munetaka Yokota toen hij een leerling was van John Brombaugh en die twee samen hadden besloten om orgels te bouwen in de stijl van de orgelbouwers uit de baroktijd. Vervolgens werd Munetaka Yokota, dankzij de inspanningen van David Rothe, voor meerdere jaren door de universiteit aangenomen als "artist in residence".

Op deze wijze kwam Munetaka Yokota in 1984 in de universiteit van de kleine stad Chico zonder een team van getrainde vakmensen en zonder materialen. Hij rekruteerde vrijwilligers uit het studentencorps en de universiteitsmedewerkers als zijn assistenten en trainde hen in het ambacht van de historische orgelbouwers rond 1700.

De stad Chico schonk genoeg hout van de Hooker Oak om het pedaalbord en de bank te bouwen, terwijl lokale houtbedrijven hout bijdroegen voor de kast van het orgel. De universiteitsboerderij schonk scheenbeenderen van koeien om als toetsbeleg te gebruiken voor de wite ondertoetsen. De werkplaats van de kunstafdeling goot platen orgelmetaal van tin en lood voor de pijpen van Yokota's orgel in de Silbermann-stijl. Zo ontstond een orgel met de klankkleur en de stijl van Silbermann

Het Bach-orgel van Arnstadt

In de Neue Kirche in Arnstadt kreeg Johann Sebastian Bach op 18-jarige leeftijd zijn eerste baan als organist. De kerkenraad van Weimar had de jonge, getalenteerde musicus naar Arnstadt gestuurd en het kerkelijk comité, opgetogen over zijn bekwaamheid, bood hem onmiddellijk de functie van organist aan. Hij vervulde die functie van 1703 tot 1707. Onder zijn advies bouwde Johann Friedrich Wender in 1703 een nieuw orgel. Een deel van de huidige pijpen uit het plenum is goed bewaard gebleven en vormt het voorbeeld van de intonatie van pijpen naar de voorkeur van Bach.

Toen ik in 1990 het orgel kort na de val van de muur leerde kennen en de zeven nog originele registers bespeelde, was ik verrast door intense aanspraak en de zangrijke klanken. Geïnspireerd door deze klankkleuren schreef Bach minstens veertien grote werken en er is geen beter orgel om deze werken te studeren en daarbij de levendige virtuositeit van de jonge Bach te ondergaan. De opvallende klankeigenschappen zijn gedetaillleerd in de samples opgeslagen en in mijn huiskamer hoor ik nu het orgel in de bijzondere stijl van de Midden-Duitse barok, zoals ik die Arnstadt heb leren kennen.

Oberwerk en Brustwerk) zijn in één kast ondergebracht. Het Oberwerk biedt maar liefst 6 achtvoets registers, een sprankelende Principal 8', Quint 6', Octaaf 4, Mixtuur, Cymbel en Trompet. Het Brustwerk heeft 7 registers. Bijzonder is de lieflijk klinkende Nachthorn 4' een wijd gemensureerde fluit met een smal labium. Hoewel het orgel weinig aliquoten biedt, zijn er veel mogelijkheden om de klank te kleuren met een groot kleurbereik in de verschillende basisregisters van wijde, normale en enge mensuren. Het Pedaal is beperkt tot 4 registers, inclusief een solo tongwerk Cornet 2'.
In 1935 werd de Neue Kirche omgedoopt tot Johann-Sebastian-Bach-Kirche ter gelegenheid van de 250ste verjaardag van de beroemde muzikant.

Orgelbau Otto Hoffmann in Ostheim maakte in 1999 de windladen, de mechaniek en alle andere binnenwerk in een gedetailleerde reconstructie van het Wender-orgel. Hoffmanns werk werd uitgevoerd volgens de oorspronkelijke overeenkomst van de kerk met Wender uit 1699. Enkele ontbrekende registers werden gereconstrueerd naar hedendaagse voorbeelden; Posaune en Trompet naar Lahm (Herbst, 1728), Cornet naar Abbenrode (Contius, 1708). In de werkplaats van Orgelbau Hoffmann heb ik geleerd hoe ik metalen pijpen kon maken in de stijl van de barok.

Bach-orgel

De term Bach-orgel wordt veel gebruikt, maar is niet altijd een garantie dat het klanken laat horen, waarvoor Bach zelf zijn voorkeur had uitgesproken. Dat deed hij wel over het Silbermann-orgel van de Hofkirche in Dresden.

Het orgel is ontworpen door Gottfried Silbermann, maar gebouwd en geïntoneerd door Zacharias Hildebrandt in overleg met Johann Sebastian Bach. Kristian Wegscheider in Dresden is in staat om pijpen gelijkluidend te intoneren. Munetaka Yokota heeft bewezen dat ook hij orgels met deze klanken kan bouwen en de intonatie van Bach kan toepassen.

In Nederland is het Utopa-orgel in het Orgelpark in Amsterdam het enige orgel dat deze Bach-klanken laat horen. Het is dan ook geïntoneerd door Munetaka Yokota.

Voor Hauptwerkorgels is de sample set van het Silbermann-orgel van de Chico State University dat door Munetaka Yokota is gebouwd de beste set om met echte Bach-klanken in de huiskamer te spelen.

Het huisorgel moet wel over een voortreffelijke Audioweergave beschikken. Iedere organist is welkom om het bij mij te bespelen.